Konuşan Düğümler: İnka İmparatorluğu'nun Gizemli Kayıt Sistemi Quipu
Yazının olmadığı bir dünyada devasa bir imparatorluğu nasıl yönetirsiniz? Kayıtları nasıl tutar, vergileri nasıl toplar, nüfusu nasıl sayarsınız? And Dağları'nın kadim medeniyetleri, özellikle de güçlü İnka İmparatorluğu, bu sorulara dahiyane bir çözüm bulmuştu: Quipu (ya da Khipu). Peki, pamuk ve yün ipliklere atılmış bu gizemli düğümler bize neler anlatıyor?
Quipu Nedir? İpliklerden Doğan Bir Dil
Quipu, en basit tanımıyla, çeşitli renklerdeki pamuk veya devegil (lama, alpaka) liflerinden yapılmış, üzerine belirli anlamlar taşıyan düğümler atılmış ipliklerden oluşan bir sistemdir. Adı, yerel Keçuva dilinde "düğüm" anlamına gelen "khipu" kelimesinden gelir. İnkalar'dan çok önce, Wari gibi medeniyetler tarafından da kullanıldığı bilinen bu sistem, İnka İmparatorluğu döneminde zirveye ulaşarak yönetimin ve iletişimin bel kemiği haline geldi.
İplerdeki Matematik: Sayıların Düğüm Hali
Quipu'ların en net anlaşılan işlevi, sayısal verileri kaydetmekti. İnkalar, bugün kullandığımıza çok benzer şekilde, onluk tabanlı bir sistem geliştirmişlerdi. İplikler üzerindeki düğümlerin türü (tekli, uzun veya sekiz şekilli) ve konumu, kaydedilen sayıyı belirliyordu. En alttaki düğümler birler basamağını, yukarı doğru çıktıkça onlar, yüzler ve binler basamağını temsil ediyordu. Bir basamakta değer olmaması ise o pozisyonda düğüm bulunmamasıyla gösteriliyordu. Bu sistem sayesinde İnkalar; nüfus sayımlarını, vergi kayıtlarını, depolardaki mısır veya lama sayısını, askeri bilgileri ve hatta takvim bilgilerini hassasiyetle kaydedebiliyorlardı.
Düğümlerin Ötesi: Hikayeler ve Semboller mi?
Peki Quipu sadece sayılardan mı ibaretti? İşte burada gizem başlıyor. Hayatta kalan Quipu'ların yaklaşık üçte birinin sayısal olmayan, yani anlatısal bilgiler içerdiği düşünülüyor. İspanyol sömürgeciler, Quipu'ların tarih, yasalar, efsaneler ve hatta mektuplar kaydettiğini iddia etmişlerdi. Quipu'ları okuyan ve yorumlayan uzmanlar olan khipukamayuqlar, bu düğümlü ipleri muhtemelen sözlü anlatıları hatırlamak için bir hafıza yardımcısı olarak kullanıyorlardı. Modern araştırmacılar ise renklerin, ipliklerin büküm yönünün veya kullanılan lif türünün (örneğin farklı hayvan yünleri) sayısal olmayan bilgileri, hatta belki de isimleri veya heceleri kodlayabileceğini öne sürüyorlar Ancak bu "anlatı kodunu" çözmek, kayıp bağlam ve kesin bir "Rosetta Taşı" eksikliği nedeniyle oldukça zorlu.
And Medeniyetinin Kalbi ve Mirası
Quipu, yazısız bir imparatorluğun yönetimini mümkün kılan, chasqui adı verilen koşucularla imparatorluğun dört bir yanına bilgi taşıyan hayati bir araçtı. İspanyol işgali sırasında binlercesi "büyücü", "büyü" ve "putperestlik" olarak görülüp yok edilse de , bazıları sömürge yönetimi tarafından bile kullanıldı ve And topluluklarında, bazen sembolik de olsa, varlığını sürdürdü. Quipucamayoc’lar da ya öldürüldü, ya susturuldu, ya da Hristiyan olmaya zorlandılar.
Bugün dünya müzelerinde korunan yaklaşık 600 ila 1400 Quipu, araştırmacılar tarafından dijital veritabanlarına aktarılıyor ve bilgisayar analizleriyle inceleniyor. Bu "konuşan düğümlerin" tüm sırlarını çözmek belki mümkün olmayacak ama her yeni keşif, And medeniyetlerinin zenginliğine ve yaratıcılığına dair büyüleyici bir pencere aralıyor. Quipu, sadece iplik ve düğümlerden oluşan bir nesne değil, aynı zamanda insan zekasının ve iletişimin ne kadar çeşitli yollar bulabileceğinin somut bir kanıtı.
